René Descartes (Kartezjusz) tłum. z wersji francuskiej Jan Hartman
Medytacja druga
O naturze duszy ludzkiej i że łatwiej ją poznać niż ciało
..........
Wczorajsze moje rozważanie napełniło mą duszę tyloma wątpliwościami, że odtąd nie będę już zdolny ich zapomnieć. A jednak nie widzę też, w jaki sposób mógłbym je rozstrzygnąć i zupełnie tak jakbym nagle został rzucony na głęboką wodę - jestem zaskoczony, iż nie mogę oprzeć stóp o dno ani płynąć utrzymując się na powierzchni. A jednak dołożę wszelkich starań, aby nadal trzymać się tej samej
ścieżki, na którą wstąpiłem wczoraj, oddalając się od tego wszystkiego, w stosunku do czego mógłbym wyobrazić sobie najlżejszą choćby wątpliwość, tak samo, jakbym wiedział, że jest to całkowicie fałszywe. I będę szedł nadal tą ścieżką, aż napotkam coś pewnego, a jeśli już nie będzie można inaczej, to tak daleko,
aż dowiem się na pewno, że nic pewnego na świecie nie ma. Archimedes domagał się tylko pewnego i nieruchomego punktu oparcia, aby móc poruszyć Ziemię. Dlatego i ja miałbym chyba prawo do wielkich oczekiwań, gdyby dane mi było znaleźć choćby jedną rzecz pewną i niepowątpiewalną. Przyjmuję więc, że wszystkie rzeczy, które widzę, są fałszywe; uznaję, że nigdy nie było tego wszystkiego, co moja wypełniona kłamstwami pamięć mi przedstawia; myślę [o sobie jako] nie mającym
żadnych zmysłów: sądzę, że ciało, kształt, przestrzenność, ruch i miejsce są jedynie fikcjami duszy. Co zatem będzie można uznać za prawdę? Być może nic, chyba że to jedno tylko, iż nic w świecie nie jest pewne. Lecz może jednak jest taka rzecz, inna niż wszystkie, które właśnie uznałem za niepewne, co do
której nie można by już mieć najmniejszych wątpliwości? Czyż nie jakiś bóg lub jakaś inna moc wprowadza w mą duszę obecne me myśli? Nie jest to konieczne, być może bowiem jestem zdolny wytworzyć je sam z siebie. Więc przynajmniej ja sam może jestem czymś? Zaprzeczyłem już wprawdzie, jakobym miał jakieś zmysły lub ciało, a jednak waham się, [nie wiedząc] co z tego wynika? Czy jestem tak zależny
od ciała i od zmysłów, że nie mógłbym istnieć bez nich? Ale też sam przyjąłem, że nie ma w ogóle niczego w świecie - żadnego nieba, ziemi, żadnych dusz ani ciał. Czy nie przyjąłem tym samym, że i mnie samego wcale nie ma? Ale jakżeby tak? Bez wątpienia byłem, skoro powziąłem jakieś przekonanie lub choćby coś pomyślałem. Wprawdzie jest jakiś zwodziciel, nie wiem jak potężny, który używa całej swej
przebiegłości, by mnie wciąż wprowadzać w błąd. Więc bez wątpienia ja jestem, skoro on mnie zwodzi. Niech mnie więc zwodzi, ile chce, a i tak nie sprawi, abym był niczym, jeśli tylko będę myślał, że jestem czymś. W ten sposób, po dokładnym zastanowieniu i uważnym rozważeniu wszystkiego, uznać należy za ustaloną tę konkluzję, iż stwierdzenie: jestem, istnieję jest z koniecznością prawdziwe, ilekroć je wypowiadam lub pojmuję w duchu. Lecz będąc pewnym, że jestem, nie wiem jeszcze z dostateczną jasnością, jaki jestem. Dlatego też muszę teraz bardzo uważać, aby nieostrożnie nie wziąć czegoś innego za siebie samego i nie popaść w
błąd w tym poznaniu, które uważam za pewniejsze i bardziej oczywiste niż wszystkie inne, które miałem dotąd. Dlatego też rozważę teraz ponownie wszystko, czym - jak sądziłem, zanim powziąłem te rozmyślania - jestem. Z dawnych zaś swych mniemań usunę wszystko, co może zostać choćby w najmniejszym stopniu podważone za pomocą argumentów, które zostały tu przywołane, tak aby zostało wyłącznie to, co jest całkowicie pewne i niepowątpiewalne. Za cóż się więc dotąd uważałem? Bez
zastrzeżeń uważałem, że jestem człowiekiem. Ale kim jest człowiek? Czy powiem, że jest to zwierzę rozumne? Na pewno nie, bo wtedy musiałbym zbadać co to jest zwierzę i co to znaczy rozumny i w ten sposób wychodząc od tego pytania, niepostrzeżenie popadłbym w nieskończoną ilość innych - trudniejszych
i bardziej kłopotliwych, a przecież nie chciałbym marnować tej niewielkiej ilości wolnego czasu, która mi pozostała, na rozwiązywanie podobnych trudności. Raczej już skupię się tu na badaniu tych myśli, które dotychczas podsuwała mi sama moja istota, kiedy tylko oddawałem się rozważaniu swego bytu. Uważałem się więc najpierw za posiadającego twarz, ręce, ramiona i całą tę maszynerię kości i
mięśni, którą widzimy i u trupa i którą nazywałem słowem "ciało". Uważałem ponadto, że się odżywiam, chodzę, odczuwam i myślę a wszystkie te działania przypisywałem duszy. Nie zastanawiałem się jednak nad tym, czym właściwie jest ta dusza, a jeśli już, to wyobrażałem sobie, że jest ona czymś krańcowo
ulotnym i subtelnym, jak powiew wiatru, ogień czy tchnienie, które przenikałoby grubsze moje części i rozchodziło się w nich. Jeśli zaś chodzi o ciało, to nigdy nie miałem żadnych wątpliwości co do jego natury. Uważałem, że znam ją dokładnie, a gdybym chciał ją wyjaśnić za pomocą pojęć, które wtenczas posiadałem, to opisałbym ją w ten sposób: Przez ciało rozumiem wszystko, co może zostać obrysowane jakąś figurą, co może zostać umieszczone w pewnym miejscu i wypełnić jakąś przestrzeń w taki sposób, że wszystkie inne ciała będą z niej wykluczone, co może być spostrzeżone zmysłowo przez dotyk, wzrok, słuch, smak lub węch, co może zostać na różne sposoby wprawione w ruch, chociaż nie samo przez się,
lecz przez coś innego, co je dotyka i od czego otrzymuje impuls (mocy bowiem samorzutnego wprawiania się w ruch, podobnie jak odczuwania i myślenia, w żadnym razie nie przypisywałem naturze ciała; przeciwnie - dziwiłem się raczej, widząc, że podobne zdolności spotyka się w pewnych ciałach). Więc w końcu, kimże jestem?...... Czy wolno mi twierdzić, że mam choćby cokolwiek z tych własności, które właśnie przypisałem naturze ciała? Zatrzymuję się nad tym z uwagą, wszystkie je wciąż na nowo rozważam i nie znajduję żadnej, o której mógłbym powiedzieć, że mi przysługuje. Nie ma potrzeby, abym trudził się ich wyliczaniem. Przejdźmy więc do własności duszy i zobaczmy, czy są wśród nich takie, które przysługiwałyby mnie. Najpierw będzie to odżywianie się i poruszanie. Skoro jednak miałoby być prawdą, że nie mam już ciała, to będzie też prawdą, że nie mogę się ani odżywiać, ani poruszać. Inna własność to odczuwanie. Również i odczuwać nie mogę bez ciała, jakkolwiek zdawało mi się kiedyś, że odczuwałem różne rzeczy podczas snu, lecz budząc się, stwierdzałem, że faktycznie wcale ich nie odczuwałem. Jeszcze inna własność to myślenie i tu stwierdzam, że myśl jest atrybutem, który mi przysługuje i który nie może być oddzielony ode mnie. Jestem, istnieję - to pewne. Jak długo jednak? Otóż tak długo, jak długo myślę. Bo też być może mogłoby się tak stać, gdybym całkowicie przestał myśleć, że
jednocześnie przestałbym całkowicie istnieć. Obecnie przyjmuję [jednak] tylko to, co jest prawdziwe w sposób konieczny. Jestem więc, mówiąc ściśle, czymś, co myśli, to znaczy duszą, umysłem czy rozumem, które to pojęcia mają znaczenie wcześniej mi nie znane. Jestem więc czymś prawdziwym i naprawdę istniejącym. Ale czym? Powiadam na to: czymś, co myśli. I czym jeszcze? Wysilę swą wyobraźnię, by
przekonać się, czy nie jestem może czymś ponadto. Nie jestem bynajmniej tym zespołem członków, który nazywa się ciałem ludzkim; nie jestem też żadnym subtelnym powietrzem, ulotnym i przenikliwym, które rozpościerałoby się we wszystkich jego częściach. Nie jestem żadnym powiewem, tchnieniem czy
oparem, ani niczym takim, co mógłbym sobie wymyślić lub wyobrazić, jako że założyłem, iż wszystko to jest niczym - trwając przy tym założeniu, stwierdzam [jednak], że nie przestaję być pewien, że jestem [w ogóle] czymś.
..........
